Hıyarağası: Zir Vadisi’nden Ulus’a Uzanan Bir Toplumsal Fenomen

Ankara’nın batısında, Sincan ilçesine bağlı Yenikent’in eski adı “Zir Köyü”dür. Bu bölge, yalnızca coğrafi olarak değil; kültürel ve sosyolojik olarak da Ankara tarihinde kendine özgü bir yer edinmiştir. Eskiden Ankara’nın tarımsal üretiminde dikkat çeken önemli noktalardan biri olan Zir Vadisi, aynı zamanda kentin folklorik hafızasında “hıyarağası” kavramının da doğduğu yerdir.

Vadi ve Tarım Kültürü

Zir Vadisi, Ankara Çayı’nın Çubuk’tan başlayıp şehir içi kollarla beslenerek geçtiği verimli, sulak bir arazidir. Toprağı, hayvan gübresiyle zenginleştirilmiş olduğu için özellikle sebze yetiştiriciliği açısından oldukça elverişlidir. Bu bölgede, yetiştirilmesi görece kolay ve kazancı yüksek olan “hıyar” (salatalık) tarımı öne çıkmıştır. Tarlalardan yüklenen mahsul, doğrudan Ankara Toptancı Hali’ne ulaştırılır, burada hızlıca satılır ve üreticinin cebine o günün şartlarına göre hatırı sayılır bir para girerdi.

Gecelik Servet, Gündüzlük Borç: Hıyarağası Fenomeni

Zirli çiftçinin cebine giren bu ani ve yüksek gelir, çoğu zaman aynı gün Ulus semtindeki Çankırı Caddesi’nde bulunan pavyonlarda harcanırdı. Bu kültürel pratik zamanla bir stereotipe, bir kimliğe dönüştü: “hıyarağası”.

Bu isim, pavyon çalışanlarının bu profili tanımlamak için kullandığı hafif alaycı ancak keskin gözlem gücü içeren bir tabirdi. “Ağa(!)” pavyonun kapısından girer girmez, giyimi, vücut dili ve fazla özgüvenli tavırlarıyla tanınır, içerideki çalışanlara “bir hıyarağası geldi” haberi yayılırdı.

Gece boyunca cömertçe para harcayan bu kişiler, sabah olduğunda çoğunlukla parasız kalır, hatta köye dönebilmek için pavyon sahibinden borç istemek zorunda kalırdı. Bu döngü, tarımın getirdiği anlık refahın tüketim kültürüyle nasıl çarpıştığını da gösteren sosyolojik bir örnektir.

Kavramın Evrimi: Dün Zir’de, Bugün Her Yerde

Bugün baktığımızda, “hıyarağası” kavramı sadece tarihsel bir anekdot değil; aynı zamanda günümüz toplumunda da kendine alan bulmuş bir kavramsal figürdür. Kültürden sanata, spordan siyasete, ekonomiden tarikatlara kadar birçok alanda, bir anda büyük kazançlar elde edip bu kazancı aynı hızla savuran ve sonunda borçlu çıkan pek çok “modern hıyarağası” görmek mümkündür.

Bu tipleme, aslında ekonomik okuryazarlığın eksikliğini, gösterişin aşırı yüceltildiği bir tüketim anlayışını ve ani zenginliklerin sürdürülebilir olmamasını sembolize eder.