Sümerler ve Para: Borcun ve Hesabın Başlangıcı

Sümerler, MÖ 4. binyılın sonlarından itibaren Mezopotamya’da kent devletleri kurdu. Bu toplumun en kalıcı miraslarından biri yazıdır. Yazının ortaya çıkış amacı ekonomik kayıttı. Tapınaklara giren tahıl, işçilere verilen arpa ve toplumsal borçlar kil tabletler üzerine yazıldı. Yazının en eski örnekleri muhasebe niteliği taşıdı.

Tapınaklar hem dini hem de ekonomik merkez işlevi gördü. Tahıl ambarları, gümüş stokları ve borç kayıtları burada tutuldu. Tapınak aynı zamanda ilk banka gibi çalıştı. Bu düzen, paranın toplumsal denetim mekanizması olarak kullanıldığını ortaya koydu.

Sümerlerde arpa günlük yaşamın temel ölçüsünü oluşturdu. İşçilere maaş olarak verildi, borçların ödenmesinde kullanıldı, vergilerin hesaplanmasında esas kabul edildi. Daha büyük ölçekli işlemlerde gümüş tercih edildi. Böylece halkın yaşamını düzenleyen tahıl esaslı ekonomi ile devletin kontrol ettiği metal temelli sistem bir arada gelişti.

Borç, Sümer toplumunda düzeni belirleyen en güçlü unsurlardan biriydi. Hasat yetersiz kaldığında köylüler borçlandı. Borç ödenemediğinde aile fertleri işgücü olarak alacaklıya verildi. Krallar, zaman zaman borç affı ilan ederek toplumsal istikrarı korumaya çalıştı. Bu uygulama, ekonomik düzen ile siyasi otorite arasındaki bağı açık biçimde gösterdi.

Günümüz finans sistemine bakıldığında bu mirasın devam ettiği görülür. Bankaların bilançoları, Sümerlerin kil tabletlerindeki kayıtların modern karşılığıdır. Para hâlâ emeği ölçer, borcu kaydeder ve iktidarın denetim aracıdır. Dijital ekranlardaki rakamlar ile Sümer ambarlarındaki arpa ölçüleri aynı işlevi sürdürür.

Sümerler, paranın toplumu örgütleyen, emeği ölçen ve iktidarı pekiştiren bir güç olduğunu gösterdi. Bugün dolar, euro ya da kripto para etrafındaki tartışmaların arka planında bu tarihsel gerçeklik vardır: Para, ekonomik olduğu kadar siyasal ve toplumsal bir düzendir.